Biblioteka Śląska > Sprawozdania > 2018 > 5. Zbiory biblioteczne

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI BIBLIOTEK PUBLICZNYCH
WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO W 2018 R.

5.1. Stan zbiorów

W bibliotekach publicznych woj. śląskiego stan zbiorów w dniu 31 grudnia 2018 roku wynosił:

ogółem księgozbiór liczył	16 053 693 wol.
w tym:
książek	15 691 053 wol.
czasopism oprawnych	362 640 wol.
czasopism bieżących	12 119 tyt.
zbiorów nieelektronicznych (specjalnych)	1 149 951 jedn. inw.
w tym:
zbiorów elektronicznych zinwentaryzowanych	32 164 jedn. inw.
licencjonowanych zbiorów elektronicznych*	99 513 jedn. inw.
materiałów zdigitalizowanych	309 451 jedn. inw.

* do których biblioteka opłaciła dostęp

W 2018 roku w księgozbiorach śląskich bibliotek publicznych przybyło ogółem 537 411 woluminów. W ramach zakupu ze środków samorządowych zakupiono do zbiorów bibliotecznych 264 472 woluminy książek o wartości 5 728 515 zł, 897 egzemplarzy tytułów czasopism oprawnych oraz zbiorów audiowizualnych 27 183 jednostki o wartości 589 269 zł, w tym 23 085 jednostek książki mówionej o łącznej wartości 451 278 zł.

Dotacje Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego pozwoliły pozyskać 152 241 woluminów książek o wartości 3 246 396 zł i 3 560 jedn. inw. zbiorów specjalnych za 68 206 zł, w tym książki mówionej 3 552 jednostek za 67 772 zł.

W ramach darów i wymiany biblioteki pozyskały 120 698 woluminów książek (wartość: 2 203 628 zł), 19 892 jednostki pozostałych zbiorów nieelektronicznych (wartość: 159 996 zł), w tym 3 848 jednostek książki mówionej (wartość: 53 577 zł).

Struktura księgozbiorów 168 bibliotek publicznych woj. śląskiego (bez Biblioteki Śląskiej w Katowicach) wynosiła ogółem 15 691 053 woluminy i przedstawiała się następująco:

• literatura piękna dla dorosłych: 6 419 090 wol.

• literatura dla dzieci i młodzieży: 3 051 493 wol.

• literatura popularnonaukowa: 4 505 936 wol.

Graficzna prezentacja procentowych wartości struktury zbiorów śląskich została ujęta w poniższym wykresie kołowym.

Struktura księgozbioru

Zatwierdzony przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego budżet Priorytetu 1 na całą Polskę wynosił 26,5 mln zł. Umożliwiał bibliotekom zakup książek, multimediów, wydawnictw nutowych, kartograficznych, bieżących czasopism kulturalnych oraz społeczno-kulturalnych. W zasadach przyznawania dotacji wzięto pod uwagę poziom zamożności poszczególnych gmin, według którego przyznano minimalne wkłady własne dla bibliotek (grupa I – 40%, grupa II – 50%, grupa III – 60% wszystkich środków finansowych przeznaczonych na realizację zadania przez bibliotekę wnioskującą o dofinansowanie).

169 bibliotek publicznych woj. śląskiego wzbogaciło swe zbiory dzięki środkom uzyskanym z dotacji Biblioteki Narodowej, w ramach programu „Zakup nowości wydawniczych do bibliotek” Priorytet 1 w całkowitej kwocie 3 314 142 zł. W porównaniu do poprzedniego analizowanego roku dotacja była wyższa o 15 358 zł, ponieważ w 2017 roku wynosiła 3 298 784 zł.

Nieodłączną kwestią zarządzania zbiorami jest ubytkowanie księgozbiorów. W 2018 roku ubytki księgozbiorów bibliotek publicznych woj. śląskiego wyniosły 664 759 woluminów, czyli 4,2% stanu całego księgozbioru.

Wskaźnik zakupu zbiorów w skali całego województwa, powiatów ziemskich oraz grodzkich w 2017 oraz 2018 roku wynosił:

w roku 2017				w roku 2018
	całego województwa
		12 wol. / 100 mieszk.		12 wol. / 100 mieszk.
	w tym:	5 wol. ze środków samorządowych	w tym:	6 wol. ze środków samorządowych
	powiatów ziemskich
		12 wol. / 100 mieszk.		12 wol. / 100 mieszk.
	w tym:	6 wol. ze środków samorządowych	w tym:	6 wol. ze środków samorządowych
	powiatów grodzkich
		10 wol. / 100 mieszk.		10 wol. / 100 mieszk.
	w tym:	4 wol. ze środków samorządowych	w tym:	5 wol. ze środków samorządowych

Wskaźnik zakupu ogółem w 2018 roku na 100 mieszkańców dla całego województwa oraz powiatów ziemskich wynosił 12 woluminów, a dla powiatów grodzkich 10 woluminów. Ze środków samorządowych najwięcej woluminów zakupiono w powiatach ziemskich (6 wol./100 mieszk.), w powiatach grodzkich wskaźnik był najniższy (5 wol./100 mieszk.). Wskaźnik zakupu zbiorów w 2018 roku ze środków samorządowych w skali województwa i powiatów grodzkich w porównaniu do 2017 roku wzrósł o 1 wol.

Zakup woluminów na 100 mieszkańców w poszczególnych powiatach ziemskich oraz grodzkich województwa śląskiego przedstawiają poniższe tabele oraz wykresy.

Powiaty ziemskie

Ogółem			Powiat	(w tym ze środków samorządowych)
(różne źródła wpływów)
2018	2017	Różnica +/-		2018	2017	Różnica +/-
15	13	+2	lubliniecki	9	8	+1
14	15	-1	cieszyński	8	7	+1
14	14	Bz	będziński	8	7	+1
13	14	-1	bielski	8	8	Bz
13	12	+1	gliwicki	6	6	Bz
13	12	+1	żywiecki	6	5	+1
13	10	+3	bieruńsko-lędziński	8	6	+2
12	12	Bz	kłobucki	8	9	-1
12	12	Bz	mikołowski	6	6	Bz
12	12	Bz	raciborski	6	5	+1
12	12	Bz	rybnicki	7	6	+1
11	11	Bz	tarnogórski	5	5	Bz
11	11	Bz	wodzisławski	6	6	Bz
11	11	Bz	pszczyński	5	5	Bz
10	10	Bz	zawierciański	5	4	+1
9	9	Bz	częstochowski	5	5	Bz
6	7	-1	myszkowski	4	4	Bz

Wskaźnik nabytków w powiatach ziemskich w 2018 r.
(w przeliczeniu na 100 mieszkańców)

Wskaźnik nabytków w powiatach ziemskich w 2017 r.
(w przeliczeniu na 100 mieszkańców)

Powiaty grodzkie

Ogółem			Powiat	(w tym ze środków samorządowych)
(różne źródła wpływów)
2018	2017	Różnica +/-		2018	2017	Różnica +/-
18	16	+2	Dąbrowa Górnicza	13	8	+5
17	15	+2	Jaworzno	9	8	+1
16	16	Bz	Jastrzębie-Zdrój	9	8	+1
14	15	-1	Tychy	7	7	Bz
13	15	-2	Rybnik	7	10	-3
11	12	-1	Bielsko-Biała	4	4	Bz
11	9	+2	Katowice	6	4	+2
10	10	Bz	Piekary Śląskie	2	2	Bz
10	10	Bz	Siemianowice Śląskie	4	4	Bz
10	9	+1	Mysłowice	5	3	+2
10	9	+1	Częstochowa	5	3	+2
9	9	Bz	Żory	5	5	Bz
9	9	Bz	Gliwice	5	4	+1
9	9	Bz	Sosnowiec	5	4	+1
8	8	Bz	Chorzów	3	3	Bz
7	7	Bz	Zabrze	3	2	+1
6	8	-2	Świętochłowice	3	2	+1
6	6	Bz	Ruda Śląska	2	2	Bz
6	6	Bz	Bytom	2	1	+1

Wskaźnik nabytków w powiatach grodzkich w 2018 r.
(w przeliczeniu na 100 mieszkańców)

Wskaźnik nabytków w powiatach grodzkich w 2017 r.
(w przeliczeniu na 100 mieszkańców)

Analiza powyższych danych wskazuje na nieznaczne zmniejszenie wskaźników zakupu zbiorów przez biblioteki powiatów ziemskich i grodzkich w 2018 roku.

W czterech bibliotekach powiatów ziemskich zwiększyły się wskaźniki ogólnego zakupu zbiorów (bieruńsko-lędziński, gliwicki, lubliniecki, żywiecki), w trzech kolejnych zmniejszyły się (bielski, cieszyński, myszkowski), a w dziesięciu pozostały bez zmian w porównaniu z rokiem ubiegłym (będziński, częstochowski, kłobucki, mikołowski, pszczyński, raciborski, rybnicki, tarnogórski, wodzisławski, zawierciański).

Wskaźniki zakupu ze środków samorządowych wzrósł w ośmiu powiatach (będziński, bieruńsko-lędziński, cieszyński, lubliniecki, raciborski, rybnicki, zawierciański, żywiecki), a w jednym uległ zmniejszeniu (kłobucki). W ośmiu powiatach ziemskich pozostały bez zmian (bielski, częstochowski, gliwicki, mikołowski, myszkowski, pszczyński, tarnogórski, wodzisławski).

W pięciu bibliotekach grodzkich w 2018 roku odnotowano wzrost wskaźników ogólnego zakupu (Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Jaworzno, Katowice, Mysłowice), w czterech spadek (Bielsko-Biała, Rybnik, Tychy, Świętochłowice), a w dziesięciu bibliotekach pozostał bez zmian (Bytom, Chorzów, Gliwice, Jastrzębie-Zdrój, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, Zabrze, Żory).

Wskaźnik zakupu zbiorów ze środków samorządowych w 2018 roku zwiększył się w jedenastu bibliotekach powiatów grodzkich (Bytom, Częstochowa, Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Jastrzębie-Zdrój, Jaworzno, Katowice, Mysłowice, Sosnowiec, Świętochłowice, Zabrze), zmniejszył w jednym (Rybnik), a pozostał bez zmian w siedmiu bibliotekach (Bielsko-Biała, Chorzów, Piekary Śląskie, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie, Tychy, Żory).

W 2017 i 2018 roku średnia cena książki zakupionej do biblioteki ze środków samorządowych w województwie śląskim wynosiła 22 zł, w powiatach grodzkich wynosiła 20 zł, a w powiatach ziemskich wynosiła 22 zł.

5.2. Polityka gromadzenia zbiorów (książkowych, nieksiążkowych; preferencje)

Biblioteki publiczne województwa śląskiego powiększają swoje księgozbiory drogą zakupu, darów oraz wymiany. Zakup dokonywany w ramach środków własnych oraz przekazanych przez władze samorządowe, obejmował także dofinansowanie z programu Biblioteki Narodowej „Zakup nowości wydawniczych do bibliotek” Priorytet 1. Kwota całkowita dofinansowania w Priorytecie 1 programu Biblioteki Narodowej w skali całego kraju w minionym roku wyniosła 26 500 000 zł. W podziale dotacji po zastosowaniu kryterium demograficznego oraz czytelniczego województwo śląskie otrzymało do rozdysponowania na 169 bibliotek kwotę 3 314 142 zł.

Przyznana dotacja pozwalała bibliotekom na zakup każdej publikacji, która ukazała się drukiem lub na innym nośniku (książki mówione, pisane alfabetem Braille’a, książki elektroniczne, multimedia, wydawnictwa nutowe i kartograficzne). Ważne, aby była ona dostępna na rynku księgarskim, niezależnie, czy było to pierwsze czy kolejne wydanie. W ramach dotacji można było dokonać zakupu także czasopism o charakterze kulturalnym i społeczno-kulturalnym o częstotliwości ukazywania się od miesięcznika do rocznika. Biblioteki nie mogły kupować podręczników szkolnych, streszczeń lektur szkolnych, programów i gier komputerowych, filmów i nagrań muzycznych, dokumentów ikonograficznych, kolekcji historycznych pozyskiwanych od osób prywatnych lub z innych instytucji, a także książek i innych dokumentów dostępnych na rynku antykwarycznym. Z przyznanych środków biblioteki nie mogły także opłacać prenumeraty, czasopism elektronicznych, regionalnych i ogólnopolskich ukazujących się częściej niż miesięcznik oraz kupować licencji na dostęp do baz danych.

Oprócz środków samorządowych i dotacji Biblioteki Narodowej biblioteki starały się pozyskiwać środki na zakup książek z innych źródeł. Tak jak w latach poprzednich biblioteki wnioskowały do właściwych Komisji ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Polskiej Akcji Humanitarnej, Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie oraz fundacji, m.in. Fundacji Klucz. Placówki poszerzyły w ten sposób księgozbiór o literaturę o uzależnieniach oraz edukacji obywatelskiej i globalnej. Biblioteki zgłaszały się do ogólnopolskich konkursów, w których poprzez internetowe głosowania, mogły uzyskać nagrody książkowe (konkurs Przerwa na wspólne czytanie, którego organizatorami była firma Ferrero Polska Commercial Sp. z o.o., producent Mlecznej Kanapki, oraz Wydawnictwo Znak).

W 2018 roku za sprawą Budżetu Obywatelskiego środki finansowe na zakup książek, audiobooków, czasopism, filmów i gier planszowych otrzymało siedem bibliotek: w Częstochowie, Dąbrowie Górniczej, Gliwicach, Katowicach, Pszczynie, Raciborzu i Sosnowcu. Łączna kwota przyznana książnicom w województwie śląskim na wygrane projekty w ramach budżetu wynosiła 1 737 651 zł.

W zakresie polityki gromadzenia elektronicznych zbiorów istotne znaczenie ma Śląskie Konsorcjum IBUK, do którego w 2018 roku należało 27 bibliotek publicznych. Placówki zrzeszone w konsorcjum oferują swoim czytelnikom stały dostęp do platformy internetowej, gdzie znajduje się ponad 2 300 publikacji z takich dziedzin, jak nauki ekonomiczne, humanistyczne, społeczne, informatyka, prawo, medycyna i matematyczno-przyrodnicze. Na platformie można również znaleźć literaturę faktu oraz literaturę piękną, książki przeznaczone dla dzieci i młodzieży, poradniki, słowniki i kompendia Wydawnictwa PWN. Zasadą jest, że im więcej bibliotek w konsorcjum, tym większa liczba tytułów e-booków w ofercie. Placówki należące do sieci IBUK w 2018 roku to biblioteki publiczne w Będzinie, Bieruniu, Cieszynie, Częstochowie, Gliwicach, Jastrzębiu-Zdroju, Jaworznie, Katowicach (MBP i BŚ), Łaziskach Górnych, Łazach, Mysłowicach, Pawłowicach, Piekarach Śląskich, Pyskowicach, Raciborzu, Rudzie Śląskiej, Rybniku, Siemianowicach Śląskich, Świętochłowicach, Tarnowskich Górach, Tychach, Wiśle, Wodzisławiu Śląskim, Zabrzu, Zawierciu i Żorach.

Śląskie biblioteki wykupiły także dostęp do baz Gazety Prawnej Online, Legalis, LexSigma i Poradnika Instytucji Kultury. Najpopularniejsze bezpłatne bazy danych to wolnelektury.pl oraz biblioteki cyfrowe (np. Śląska Biblioteka Cyfrowa, Polona).

Z projektu cyfrowej wypożyczalni międzybibliotecznej książek i czasopism naukowych Academica Biblioteki Narodowej korzystają 32 biblioteki publiczne woj. śląskiego. Czytelnicy w określonym czasie mają bezpłatny dostęp do pozycji objętych prawem autorskim w swoich placówkach. Warto podkreślić, że zasoby Academica są bardzo poszukiwane przez studentów, pracowników naukowych i regionalistów.

W 2018 roku książnice opłaciły dostęp do licencjonowanych zbiorów elektronicznych w podziale na: książki elektroniczne – 99 476 wol., czasopisma – 37 tytułów, bazy danych – 42 i innych: 3. W porównaniu do poprzedniego roku, zaoferowano większy dostęp do e-booków i baz danych, ale mniejszy był w odniesieniu do czasopism i innych zbiorów.

Na pozyskiwanie zbiorów duży wpływ ma polityka gromadzenia, obowiązująca w konkretnej bibliotece oraz życzenia czytelników. Bibliotekarze na bieżąco dokonują zakupu pożądanych pozycji u wybranych dostawców: księgarń internetowych i stacjonarnych (Azymut, Empik, Platon, Edyp,), lokalnych wydawnictw, hurtowni i przedstawicieli handlowych. Decyzje o zakupie podejmują także komisje ds. zakupu, w skład których wchodzą dyrektor biblioteki, kierownicy innych działów lub filii i bibliotekarze działu gromadzenia zbiorów.

Uzupełnianie księgozbioru odbywa się również pod wpływem twórców lokalnych i zaproszonych gości na spotkania autorskie. Udział w targach książki stanowił także dla bibliotekarzy inspirujące doświadczenie i pozwalał na orientację w nowościach wydawniczych.

Biblioteki publiczne widząc zmianę preferencji czytelników i rozwój nowych technologii dokonują zakupu coraz większej liczby audiobooków, programów edukacyjnych i językowych, gier komputerowych oraz planszowych. Warto podkreślić, że w 2018 roku biblioteki powiększyły zbiory audiowizualne i posiadały 434 696 jedn. (2017 rok – 411 557 jedn.), w tym 174 842 audiobooków (2017 rok – 149 590).

Analiza zakupu pokazała także, że pozyskiwano najczęściej książki w zakresie literatury dla dorosłych, dzieci i młodzieży oraz popularnonaukowej. Biblioteki pamiętały również o uzupełnieniu księgozbioru regionalnego.

5.3. Prenumerata czasopism – potrzeby a realia; zakup czasopism elektronicznych (opłacalność, korzyści)

Biblioteki publiczne w woj. śląskim w 2018 roku prenumerowały ogółem 6 723 tytuły, o 125 tytułów mniej niż w 2017 roku. Analiza formularzy GUS K-03 wskazała również liczbę tytułów czasopism bieżących w naszym województwie wynoszącą 12 119 tytułów. Liczba ta ujmuje całościowo wpływy czasopism pochodzących z zakupu, darów oraz wymiany z innymi książnicami. Śląskie biblioteki publiczne udostępniły i wypożyczyły łącznie 106 182 czasopisma oprawne. Wypożyczenia na zewnątrz zamknęły się liczbą 8 115.

Także w 2018 roku istniały biblioteki, które nie prenumerowały czasopism. Była to konsekwencja niskiego budżetu przyznawanego bibliotece przez władze samorządowe. Placówki stają przed koniecznością rezygnacji z zakupu czasopism na korzyść książek. Brak bieżącej prasy zostaje zauważony przez czytelników, którzy wielokrotnie zgłaszają problem bibliotekarzom. Częściowo sytuację ratują czasopisma przekazywane w darze przez innych czytelników lub urzędy miast oraz gmin, jednak są to tylko wybrane tytuły niespełniające potrzeb mieszkańców. Biblioteki coraz częściej oferują także czytelnikom możliwość wypożyczenia czasopism do domu na krótki okres. Usługa ta cieszyła się dużą popularnością ze względu na komfort lektury prasy.

Prenumerowane czasopisma to dzienniki, tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki, kwartalniki, półroczniki oraz roczniki. Prasa skierowana była zarówno do czytelnika dorosłego, dzieci i młodzieży, jak i do wybranych grup zawodowych (czasopisma fachowe). Najczęściej czytelnicy (kobiety oraz seniorzy) sięgali po dzienniki oraz prasę kobiecą i społeczno-polityczną. Największą popularnością cieszyły się tytuły:

• skierowane do kobiet („Claudia”, „Poradnik Domowy”, „Sens”, „Tina”, „Twój Styl”, „Zwierciadło”, „Pani”),

• o tematyce podróżniczej („Podróże”, „National Geographic”),

• o tematyce politycznej („Newsweek”, „Polityka”, „Angora”),

• o tematyce IT („PC World”),

• hobbystyczne („Mój Ogród”, „Robótki Ręczne”)

• dekoratorskie („M jak Mieszkanie”, „Cztery Kąty”, „Murator”),

• popularnonaukowe („Focus”, „Świat Nauki”, „21 Wiek”, „Wiedza i Życie”),

• młodzieżowe i dziecięce („Victor”, „Victor Junior”, „Świerszczyk”).

Czasopisma fachowe z zakresu bibliotekoznawstwa i literaturoznawstwa prenumerowane przez biblioteki to „Bibliotekarz”, „Poradnik Bibliotekarza”, „Biblioteka Publiczna” „Przegląd Biblioteczny”, „Nowe Książki”, „Poradnik Instytucji Kultury” i „Ryms”. Spośród tych czasopism najczęściej prenumerowanymi tytułami z zakresu prasy fachowej bibliotekarza były „Poradnik Bibliotekarza”, „Biblioteka Publiczna” i „Bibliotekarz”.

Biblioteka Śląska, która wraz z Górnośląskim Towarzystwem Literackim w Katowicach była współwydawcą miesięcznika „Śląsk”, przekazywała czasopismo do bibliotek publicznych w województwie śląskim. W 2018 roku biblioteki otrzymały 6 684 egzemplarze „Śląska”.

Przystąpienie do konsorcjum IBUK LIBRA umożliwiło czytelnikom lekturę 115 naukowych czasopism elektronicznych. Biblioteki oferowały także dostęp do e-czasopism i baz danych z zakresu prawa i ekonomii, tj. „Gazeta Prawna”, „Vademecum Głównego Księgowego”, „InforLex”, „Legalis”.